Rijeka Zeta

[Tihi]

Ovu temu posvecujemo jednoj od najljepsih rijeka u nasoj drzavi.Tokom pisanja ovoga teksta pomagao sam se knjigom “Gornje polje kod Niksica”od autora Radivoja Tadic.Iz knjige su preuzeti  podaci o dubini,duzini,povrsini,protoku i slicno,ali i pjesnicki stihovi koji ce se pojavljivati u nastavku teksta.
Rijeka Zeta je duga 85 km,jedna je od vecih i znacajnijih na nasim prostorima.Ima dva toka,gornji i donji.Donji je duzi i bogatiji vodom ali hidroloski i po ljepoti nije zanimljiviji od gornjeg.U gornji tok spada i podzemi dio Zete,od Slivlja do Glave Zete u duzini od 5 km.
U ovom tekstu opisan je samo Gornji tok,  prvenstveno i najvise o izvoritu Zete.U daljem nastavku teksta umjesto naziva Gornja Zeta upotrebljavace se naziv Zeta.
Hidroloska mreza izvorista ove rijeke je vrlo bogata,slozena i zanimljiva.Zeta nastaje od rijeka koje se skupljaju sa jednog podrucja koje se zove Gornje polje.

Ukratko o Gornjem polju

Na 8-smom kilometru od Niksica nalazi se Gornje polje,kad se prodje Duklo,Mokra Njiva i Veliki Brezovik.Ovo polje cini skup sela:Vidrovan,Vir,Proplanci,Rastovac,Milocani,Mali  i Veliki Brezovik,Zavrh.Povrsina polja je oko 9 km kvadratnih.Pravcem sjeveroistok-jugozapad dugo je 3.5 km.Najmanja sirina iznosi 1 km a najveca 2.5 km.Sa svih strana okruzenao je brdima i planinama.Za zapada ovo polje ogranicava brdo Virostak (1191 mnv),sa juga brdo Uzdomir (853 mvn),sa istoka  Tovic(1141 mnv) sa svojim ograncima Gradinom(741mnv) i Brezovackim glavicama(680mnv).Sa sjeveroistoka  Gornje polje zatvara planina Studena a sa sjevera ga natkriva planina Vojnik.

Pogled na Gornje polje sa zaobilaznice






Sve vode sa ovog polja skupljaju se u dvije rijeke,Susicu i Rastovac cijim spajanjem nastaje Zeta.Jedini vodotok sa ovog podrucja koji se ne uliva u ove dvije rijeke vec direktno u formiranu Zetu je Milocanski potok.Neko kaze da Zeta nastaje od Vidrovanskih vrela,a samu rijeku Susicu poistovjecuje sa Zetom,a rijeku Rastovac naziva lijevom pritokom rijeke Zete.To nije tacno,zato sto je Susica periodicnog tipa,ona presusuje preko ljeta,a Rastovac ima stalni tok,tako da preko ljeta sva voda u Zeti je ustvari voda iz rijeke Rastovac.

Za pocetak hidrografska karta Gornjeg polja.


PRVI DIO

Rijeka Rastovac

Rijeka Rastovac tece istocnim obodom Gornjeg polja.Nastaje od rastovackih vrela koja izviru ispod brda Rastovacka ljut(661mnv).

Bogdusa

Bogdusa izvire sjeverno od rijeke Rastovac par kilometara .Takodje, krece se istocnim i sjeveroistocnim obodom polja i nastaje od izvora Zoje i uliva se u Rastovac kao njena desna pritoka.Bogdusa je vise kao mali potok koji preko ljeta presusi.Vrelo Zoja izvire na krajnjem sjeveroistocnom rubu Gornjeg polja ispod uzvisenja zvanog Zojina glavica(683mnv).Pola kilometra nizvodno(prema jugu) od vrela Zoje javlja se oko 40 prirodnih izvora od kojih su po trajanju i izdasnosti najznacajniji :Okicin vir i Mali skrip.

Bogdusa


Izvoriste rijeke Rastovac je potopljeno malim jezerom za potrebe mlina koje se po prethodnom vlasniku zove Blato Matanovica.Izdasnost ovih  izvora je velika i prosjecno godisnje iznosi  10 m kubnih u sekundi a temperatura je konstantna  ,oko 8 stepeni.Na samom izvoristu je izgradjen ribnjak.Filteri na tom ribnjaku nisu postavljeni  jer je projekat bio previse skup i odustalo se od njega,tako da se posledice osjecaju duz citavog toka.Od izvorista, rijeka Rastovac par stotina metara tece pravo,od sjevera prema jugu pa potom skrece jugozapado i nastavlja pravac kretanja prema jugozapadu ostavljajuci sa svoje desne strane selo Rastovac a sa lijeve jedan mali  dio polja i selo Mali Brezovik.Duzina toka koji prilicno krivuda iznosi oko 5 km.

Izvoriste rijeke Rastovac


Malo jezero


Ribnjak


Blato Matanovica(to je ime ovog  jezera)


Pogled od izvora “rastovacka vrela” u pravcu blata.


Mlin


 Osim sto nastaje od rastovackih vrela i Bogduse tokom zimskog perioda kad su velike kise ima jos pritoka,tj izvora koji se ulivaju u nju.Najveci od njih je Begovac , nalazi se par stotina metara  od izvora,tj upravo od izvora Begovac rijeka od svog pravog pruzanja sjever-jug skrece prema jugozapadu.Osim tog izvora postoji na desetine malih izvora svega 200-300 m od izvorista koji se ulivaju u tu rijeku i sa lijeve i sa desne strane.Sa lijeve strane izvorista rijeke(kad se gleda od sjevera prema jugu)uzdize se brdo Tovic i Tovic sa svojim ograncima (Gradina,Boan i Brezovacke glavice) prati ovu rijeku do njenog sastava sa Susicom.Kako rijeka nastavlja kretanje prema jugozapadu brdo Gradina(740mnv) ostaje sa lijeve strane.Iz njegovog podnozja tokom kisne sezone izvire vise malih izvora duzine od nekoliko desetina do nekoliko stotina metara.Najduzi je dug oko 300 m i izvire u selu Mali Brezovik i uliva se u rijeku Rastovac kao lijeva pritoka.Znaci njene lijeve pritoke su uglavnom ovi periodicni izvori koji se javlajaju po 10-15 dana za vrijeme najvecih kisa .Od sela Mali Brezovik do sastava sa Susicom tece oko 2 km i  na tom dijelu toka nema vise lijevih pritoka.

Potok Begovac


 Desno brdo Gradina(741 mnv),malo lijevo Boan.Podnozjem ovih brda tece rijeka Rastovac.


Skrivene ljepote gornjeg toka.




Desna pritoka rijeke Rastovac,pored izvora Begovac kog smo vec spomenuli na pocetku je i izvor Vidov potok.

Vidov potok

Ovaj potok izvire na sredini polja na 627 mnv.Dug je par kilometara.Tokom ljeta presusi,tj nema snage da dogura vodu do rijeke Rastovac.Tokom zime je prilicno izdasan, ima brz tok.Vidov  potok je jedan hidroloski da kazemo “fenomen” tj mukavica.Radi na sledeci nacin:
Izdvajaju se dva perioda rada zimski(dugotrajni) , ljetnji(kratkotrajni).Najvisa prosjecna izmjerena izdasnost  je 260 litara u sekundi.U svom toku ovaj potok kao da stvara malo jezerce,jer prolazi preko livada koja su ravne i siroke.To jezerce je mozda sirine oko 10m-30m i duguljastog je oblika.Kad potok radi tj izbacuje vodu(upotrebljava se  naziv”riganje”) nivo vode u jezercu naraste od 10 do 30 cm,a koritom Vidov potoka otice od 80 do 360 litara vode u sekundi.Period mirovanja  iznosi 10-16 minuta.Po ovom potoku naselje oko njega se zove Vidov potok.Tokom ljetnjeg period maksimalna izdasnost nije veca  od 15 m/s i potok riga samo 2-3 puta na dan.Zapazeno je da se period maksimalne izdasnosti ovog vrela poklapa sa radom estavele Gornjepoljski  vir.Zbog busenja bunara za potrebe navodnjavanja ovaj ritam je poremecen .
Toliko o vodotoku Rastovac.Zavrsen je jedan dio a drugi koji slijedi je mnogo slozeniji.

[Tihi]

DRUGI DIO

RIJEKA SUSICA

Susica nastaje od rijeke Vidrovan i Gornjepoljskog vira.Tokom ljetnjeg perioda presusi.Gornjepoljski(Duboki) vir prestaje da radi kao vrelo,tj preko  ljeta radi kao ponor a rijeka Vidrovan i ako ne presusuje nije dovoljno jaka da dogura vodu do spajanja sa rijekom Rastovac a i jedan dio te vode sto bi dosao do mjesta spajanja,se uliva u Duboki vir.Zato preko ljeta kamenito korito Susice koje je prosarano mnogim skrapama i uvalama puno je lokvi koje ostaju do nove kisne sezone.

Rijeka  Vidrovan
 
Vidrovan nastaje od vrela:Gornji Vidrovan,Donji Vidrovan I Oraski Vidrovan.Brojna vrela Gornjeg i Oraskog Vidrovana nalaze se u suvoj udolini Surdupa i izviru ispod Velje gomile(727 mnv),s njene istocne strane.Neposredno kod mjesta Vidrovan ispod juznog podnozja Velje gomile izbija vrelo Donjeg Vidrovana.Izdasnost ovih vrela je kolebljiva i u proljece iznosi oko 6 m kubnih u sekundi.Temperatura izvora je 7 stepeni.
Desna pritoka Vidrovana je rijeka Boljasnica.Ona nastaje od Vukovog vrela ispod Velje gomile.Temperatura vrela je 9 stepeni.Vrelo ima vise izvora koji su potopjeni  vjestackom akumulacijom  za potrebe mlina-vodenice,bas kao i rastovacka vrela.
Ovako izgleda ta akumulacija

Pogled sa puta Niksic-Savnik iznad Vidrovana.
 

Prilaz akumulaciji.Desno se nalazi jezerce,pravo su ostaci mlina.
 

Akumulacija
 

Iznad Hram Svetog Nikole

[/youtube]

Voda iz akumulacije prolazi kroz ona dva otvora.
 

 

Dalje otice i sa ostalim izvorima u okolini( otprilike u krugu precnika  50-tak metara) formira rijeku Boljasnicu.Tokom kisne sezone ovi izvori su prilicno ozbiljni i daju ogromnu kolicinu vode.

Neki od tih izvora.


Na pojedinim mjestima brana pusta.


Jedan dio vode prolazi kroz ove “cijevi”.To je sagradjeno za potrebe mlina.


Unutrasnjost mlina






Boljasnica tece 1 km i uliva se u rijeku Vidrovan.Na toj duzini Boljasnica prima 10-tak izvora,uglavnom periodicnih.Izdasnost najveceg od njih je 3 m3/s.Primivsi Boljasnicu Vidrovan nastavlja kretanje zapadnim obodom Gornjeg polja.Do mjesta gdje se spaja  sa vodom iz Dubokog vira prima vise periodicnih izvora od kojih je najpoznatiji tok rijecice Krivace.Krivaca je desna pritoka .Izvire kod mjesta Sume,iz Surdupa.Sa svojom pritokom potokom Koceradom Krivaca tokom zimskog perioda daje relativno velike kolicine vode   dok tokom ljeta sva voda ponire u pukotine u samom koritu.Osim Krivace,Vidrovan sa desne strane prima  nepresusni Kulski izvor  a sa lijeve strane jedini nepresusni izvor sa te strane, Vrbicu.Kulski izvor i Vrbica   su posebno poznati  po kvalitetu pitkosti vode(nekad bilo).Poslije Vrbice Vidrovan prolazi kroz mjesto Vir a potom se spaja sa vodom koja izvire iz Dubokog vira i tako nastaje rijeka Susica.

“Na prilazu Virskog vrela,
Tok se njegov zavrsava,
A Susica tiho,mirno,
Do Pljenavca produzava.”

Pljenavac ili Pjenavac je mjesto gdje se spajaju rijeke Rastovac i Susica.
Rijeka Vidrovan ,malo posle izvorista.


Sredina toka


Na ovom mjestu pravi mali vodopad.


Malo nizvodno jos jedan.

[/youtube]

Kroz naselje Vir


Gore je opisano kako nastaje rijeka Vidrovan,a sad nesto o samom toku ove rijeke ,tj kotiru.
Na samom pocetku toka korito je siroko.Rijeka dalje tece ravnicarskim terenom a poslije 400 m nailazi na jednu okomitu stijenu i pravi vodopad visine 5-6 m sto stvara veliku buku pa se to mjesto zove Buca.Vidrovan se posle toga provlaci  kroz jednu usjecenu klisuru dugu 300 m,zvanom Ljeljenak izuzetne prirodne ljepote.Na izlasku iz klisure prima rijeku Boljasnicu kao desnu pritoku.To je rijetkost da tako jedna rijeka savladjue tako raznovrstan teren na tako kratkom toku.

Najljepsi je Vidrovan,
Zicom srebra izatkan,
Razigran,raspjevan,
Ka proljecni divan dan.(Danilo Medjedovic)

Da rezimiramo.Vidrovan nastaje od izvora  Gornji ,Donji  i Oraski Vidrovan.Ta vrela se koriste za vodosnadbjevanje Niksica.Tu se nalaze  kucice za preciscavanje vode.Glavna pritoka Vidrovana je Boljasnica.Ona nastaje od Vukovog vrela,a sva ova vrela izviru ispod Velje gomile(727 mnv).Vazdusna udaljenost izmedju  ovih izvorista iznosi par stotina metara.



Estavela Gornjepoljski vir

Estavela Gornjepoljski vir nalazi se na krajnjem sjeverozapadnom rubu Gornjeg polja u podnozju strmih i krecnjackih strana brda Virostak.Smjesten je u manju krecnjacku udolinu zvanu Meteriz.Bazen estavele sastoji se iz dva dijela:gornji i donji.Gornji ima izgled vrtace precnika 96-98 m.Vrtaca je duboka 28 m.Donji pocinje na dubini od 28 m i u potpunosti ima oblik jame dubine 25 m sa precnikom u gornjem dijelu 14 m.
Estavela u susnom periodu radi kao ponor a u zimskom kao izvor.Kad voda dolazi u oktobru/novembru cuje se pucanje,poznato jos kao “pucanje vira”.Pola sata posle pucanja vira grotlo estavele se ispuni zamucenom vodom koja jednim kanalom otice u Susicu..Pucanj estavele objasnjava se specificnom konstrukcijom simfonskih kanala i pecinskih dzepova u kojima zbog bujicnog nadolaska vode dolazi do zagusenja i sabijanja vazduha.
Preuzeto iz knjige:”Ovu estavelu su posjecivale mnoge naucne ekspedicije i iz zemlje i iz inostranstva,narucito izmedju dva svjestska rata pa i kasnije.Kao takva,zainteresovala je i francuske istrazivace”zanimljivih akva-speoloskih objekata”.I oni su je kako pisu NIKSICKE NOVINE br.1238/98.,obisli.Prema utisku ronioca ,koji se spustao u njeno grotlo rijec je o prirodnom raritetu,najvecem te vrste na Balkanu.”
Najvisa dubina Dubokog vira je 95 m,dalje se nije ispitivalo jer se  podzemna pecina zakrivljuje.

Gornjepoljski vir.Pogled sa padina Virostaka,stijena Meteriz.Precnik ovog “oka” je oko 100 m.Malo dalje se spaja sa rijekom Vidrovan (lijevo) i gradi Susicu koja otice prema jugu(na slici desno).



Vidi se i brana kod sastava sa Vidrovanom.O brani vise u nastavku .


Vec je spomenuto da se u ljetnjem periodu Vidrovan-Sucica preliva u Duboki vir.Da bi se sacuvale vode Vidrovana da u vrijeme ljetnjeg perioda ne uviru u grotlo estavele,crnogorska vojska je 1836 godine podigla pregradni zid(branu) koji je 1936 godine ojacan i za 1 m nazidan.Danas samo malo vode iz Vidrovana preliva u Duboki vir tokom ljeta.


Izvoriste Vidrovana i Rastovca je na rastojanju od nekoliko stotina metara a tokovi se dalje udaljavaju jedna od drugog,teku zapadnim i istocnim obodom polja,kasnije se spajaju i tako da se moze smatrati da je Gornje polje  kao ostrvo.

[Tihi]

Susica od mjesta formiranja tece nekolika kilometra kroz selo Milocane do mjesta Brod ,gdje se nedaljeko od tog  mjesta u pravcu Velikog Brezovika spaja sa rijekom Rastovac.Korito Susice je puno uvala,kraskog tipa,sa dosta pokotina,skrapa,gdje se voda zadrzava  preko ljeta u lokvama.U zimskom period Susica ima mnogo vecu kolicinu vode od rijeke Rastovac,brza je i plahovita.

Kroz mjesto Vir




Na ovom mjestu pravi vodopad.Za vrijeme kisne sezone ovaj vodopad je bas jak,voda se krece ogromnom brzinom  i to  pravi veliku buku.










[ Invalid YouTube link ]

[ Invalid YouTube link ]

Ovako izgleda u martu.Treba napomenuti da zna da bude jaca od ovoga 2-3 puta,jer mart 2016,kad je ovo snimljeno i nije bio bas izdasan,a nivo voda je bio ispod prosjeka za to doba godine.
[ Invalid YouTube link ]

Bas od ovoga mjesta jedan mali dio vode iz Susice se odvaja u desno ,ide ispod puta , otice  jednim kanalom koji se pruza prema jugu,paralelno sa putem i rijekom Susicom.

Kanal,lijevo je Susica.




Kanal je dug oko 300 m.Na ovom mjestu na desnom zidu kanala postoji pregrada(vjestacki napravljena,poklopac)ispod kojeg otice voda sirokim,tankim i brzim mlazom,pravi mali vodotok,uliva se u potok koji izvore nedaleko odavde, ispod Virostaka ,i zajedno sa tim potokom se uliva u Susciu 30- metera od tog mjesta.



Ispod ovog poklopca prolazi voda velikom brzinom.Mlaz je sirok,jak ,tanak i brz.Zbog taloga koji nanosi voda zna da bude zacepljen.


Pravi mali vodopad


Par metara od poklopca uliva se u potok, zajedno sa njim  tece 30-tak metara ispod puta i uliva se u Susicu.


Nakon 100 metara kanal se racva,nije ozidan,tako da tok  gubi na snazi i ovaj potok ubrzo nestaje.


Susica oko  500 metara prije sastava sa rijekom Rastovac,kroz mjesto Brod.




Jedini vodotok koji se ne uliva u Susicu ili Rastovac nego u vec formiranu Zetu je Milocanski potok.

Milocanski potok

To je zaseban vodotok periodicnog karaktera  koji ima svoju mrezu.Izvire iz mjesta Misca Luka.Protice kroz selo Milocane ili preciznije jugozapadnim dijelom Gornjeg polja,ispod brda Visrostak.Preko njega je izgradjeno dosta mostova kojim se dolazi do kuca koje se nalaze sa njegove desne strane.Donji tok je  kanalisan.U gornjem I sredisnjem dijelu toka tece normalnim koritom.Da bi posle 500-600 tekao kanalom.



200-300 m prije sastava sa Zetom.Preko zime ovaj kanal je  pun.




Mjesto dje se uliva u rijeku Zetu


Mjesto dje se spajaju Rijeka Susica i Rastovac zove se Pijenavac.
“Pri susretu njih se dvije
Grle,ljube i vesele,
Pa od plesa njihovoga
Stvaraju se pjene bijele.”


A na samom kraju price o izvorima rijeke Zete evo jedne zanimljivosti.Da ne bih prepricavao i tako uskratio nesto ovom tekstu prenosim ga u cjelini iz knjige “Gornje polje kod Niksica “od autora Radivoja Tadic.Ovim tekstom autor zavrsava svoj opis voda Gornjeg polja.

“No nije iskljuceno da i ovdje vrijeme cini svoje,isto kao sto je ucinjeno sa prvobitnim nazivom rijeke Zete.Ona se prema kazivanju Starih Trebjesana nekada zvala Virovstak,bilo po istoimenoj planini,bilo da su se planina i rijeka tako zvale po vrelu,odnosno estaveli Viru.Prema tom kazivanju,”Rijeka Virovstak izvire iz Gornjeg polja  obticuci od zapada Niksicki grad,u slivlju sajedinjava se s Gracanicom,i takodje upada u ponor.”Ovo je zanimljiv podatak,kako kaze akademik Pavicevic jer se ovaj naziv za rijeku Zetu ne susrece u staroj literaturi.Podatak o rijeci Zeti nailazimo kod Marjana Bolice,iako doduse ,ne spominje njeno ime.On,naime,saopstava da iznad  Pjesivaca postoji jedna okomita planina,ispod koje izvire Rijeka Povija,da se ta Rijeka spustala niz Pjesivce u ravnicu,gdje se nalazi jedno malo jezero,iz kojeg istice jedna velika Rijeka bogata ribom da bi se poslije toka od 25 milja ulila u rijeku Moracu.No ,nije ni malo cudno,kaze akademik Pavicevic,sto Bolica ne govori o rijekama u Polju niksickom jer ni autori u najnovijim publikacijama ne skrecu paznju na to da naziv Zeta nije uvijek oznacavao rijeku koja se formira u gornjem(sjevernom)dijelu Niksickog polja.Isti izvor kaze da polje(misli na Niksicko) navodnjava potok Surdup(u polju Susica) a u daljem toku Zeta koja ponire u ponor Slivlje,iz cega ,maltene ,proizilazi da su potok Surdup koji je takodje suv,i Sucica izvorisne celenke rijeke Zete.”

[Niksic 3]

Bravo,svaka cast!
Čovjek od tebe moze dosta naucit,vidi se da znas svoj grad.Samo treba volja.Treba voljet svoju drzavu,jos jednom svaka cast
Dobio si subskrajd od mene
A tu akumulaciju sam ja poribljavao,pastrmkom s drugovima,i u slobodno vrijeme odem tamo da pecam,odmorim dusu.Narvno sve vratim sto ulovim u tu akumulaciju.

[Matija]

Mozda je glupo pitanje al da nesznas kolika je godisnja temperatura vode u zeti kod spuza